In Tongeren vonden archeologen tientallen restanten van Romeinse schrijftabletten terug. Het Gallo-Romeins Museum deed er uitgebreid onderzoek naar. Het werkte hiervoor samen met een team van specialisten.
Wat bleek? Op de kleine, houten plankjes staan flarden van letters, woorden en zinnen in het Latijn. Ze leverden nieuwe informatie op over politiek en administratief bestuur, religieuze praktijken, de verering van de keizer en de bevolkingssamenstelling in Romeins Tongeren.
In de Romeinse tijd schreef men met een scherpe stilus op houten plankjes. Een dun laagje donkere bijenwas, aangebracht op het verdiepte deel van het plankje, diende als schrijfoppervlak. De was bleef meestal niet bewaard waardoor de teksten ook verdwenen. Soms werd een deel van de tekst door de waslaag heen gekrast, tot in het hout. Naar die sporen gingen de onderzoekers op zoek.
Er werden in totaal 85 (fragmenten van) Romeinse schrijftabletten onder de loep genomen. Ze dateren uit de 1ste tot 3de eeuw n.Chr. Een eerste groep van 73 exemplaren, werd gevonden in de jaren 1930 in Broekberg. Daar bevond zich in de Romeinse tijd een stortplaats. Een tweede verzameling (12 stuks) werd in 2013 opgegraven bij de Beukenbergweg. Ze belandden in de Romeinse tijd in een in onbruik geraakte waterput. Dat de schrijftabletten bewaard bleven komt door de vochtrijke, zuurstofarme omgevingen waarin ze zich al die jaren bevonden.
Dankzij de combinatie van zijdelingse belichting onder de microscoop en innovatieve beeldtechnieken vonden de experts een hele reeks ingekraste letters, getallen en symbolen terug. Ze ontdekten 47 tekstdragende oppervlakken, hier en daar met overlappende lagen tekst, op in totaal 37 tabletten.
Het gaat om Latijnse teksten. Dat is niet verwonderlijk: Latijn was de officiële (schrijf)taal in het Romeinse Rijk. Ook in onze regio was het Latijn (al) in de eerste eeuwen na Christus de bestuurstaal. Tongeren was toen de hoofdstad van een groot bestuursdistrict, de civitas Tungrorum.
De tabletten die gevonden werden in Broekberg behoorden tot triptieken (sets van drie tabletten). Zulke tabletten werden gebruikt voor teksten met juridische waarde. Ze werden vermoedelijk bewaard in een officieel archief (tabularium).
Eén tablet vermeldt het woord usura (rente), mogelijk een verwijzing naar een lening of schenking. Een andere tekst gaat over het (opeisen van een) pensioen van een veteraan. Er zijn ook verwijzingen naar publieke religieuze ceremonies met (namen van) priesters, goden en magistraten.
Bijzonder is ook de vermelding van specifieke ambtelijke functies zoals lictores (begeleiders van hoge magistraten), een decemvir (lokale magistraat) en vigiles (brandweer/stadswacht/politie) – functies waarvan het bestaan in deze regio nooit eerder in teksten werd aangetroffen.
Alle tabletten, op één na, zijn gebroken: ze werden op een bepaald moment bewust gedeclasseerd en weggegooid. Sommige werden vermoedelijk hergebruikt om schrijfoefeningen op te maken. Dit blijkt uit de vele O- en Q-letters die de onderzoekers aantroffen. Deze vondsten suggereren dat er in Romeins Tongeren ook leraars actief waren.
De vondsten van Beukenbergweg zijn vooral enkelvoudige tabletten of behoren tot diptieken (sets van twee). Ook die werden vermoedelijk bewaard in een officieel archief (tabularium).
Deze tabletten bevatten ook verwijzingen naar militaire dienst. Zo wordt er melding gemaakt van (het ontslag van) marinesoldaten van de classis Germanica, de Romeinse militaire vloot die o.a. patrouilleerde op de Rijn. Dit doet vermoeden dat er in onze regio hiervoor mensen werden gerekruteerd.
De onderzoekers ontdekten nog een tablet met de volgende tekst: ‘voor Antoninus Pius Augustus, in het tiende jaar van zijn tribunaat’. De tekst is een soort ‘kladversie’. Het was vermoedelijk de bedoeling om de tekst te graveren in de basis van een standbeeld voor de toekomstige keizer Caracalla (211-217 n.Chr).
De tabletten bevatten verder nog heel wat eigennamen. Ze getuigen van een multiculturele samenleving: in Tongeren en de civitas Tungrorum leefden mensen van verschillende herkomst. Er zijn Latijnse (vb. Iulius Saturninus), Keltische (vb. Cosuonus) en Germaanse (vb. Attonia) namen. Dat zijn wellicht ook de talen die mensen in onze regio toen spraken. Een groot aantal eigennamen werd voor het eerst aangetroffen. Bij tweeledige namen weten we dat het om Romeinse staatsburgers ging. Zij hadden burgerrechten. De enkelvoudige namen behoorden toe aan vrije mensen die geen burgerrechten hadden.
Alle bevindingen over de schrijftabletten en gerelateerde houtvondsten werden gebundeld in ‘The Writing Tablets of Roman Tongeren and Associated Wooden Finds’ (red. Else Hartoch – Gallo-Romeins Museum / uitgeverij Brepols). Met bijdragen van Sabine Accardo, prof. dr. Jürgen Blänsdorf, dr. Mathieu Boudin, prof. dr. Koen Deforce, prof. dr. Dirk De Vos, Sabine Groetembril, dr. Hendrik Hameeuw, Else Hartoch, dr. Carlos Marquez, Dirk Pauwels, prof. dr. Marie-Thérèse Raepsaet-Charlier, prof. dr. Georges Raepsaet, prof. dr. Markus Scholz, Alain vanderhoeven, Veerle van Kersen, Annie Verbanck-Piérard en prof. dr. Lieve Watteeuw.
De publicatie is vrij online toegankelijk. Er zijn interactieve beelden van twaalf schrijftabletten.
Het boek met hardcover is te koop via uitgeverij Brepols voor € 90 (incl. btw). De paperbackversie vind je in de museumshop en kost € 29 (incl. btw).
In de podcast ‘De ArcheoToog’ vertelt Else Hartoch over het onderzoek.
In deze reportage van Terzake (uitgezonden op 16 september 2025) komt het onderzoek aan bod.
Contact
Else Hartoch
Wetenschappelijk medewerker (Romeinse tijd)
+ 32 12 67 03 61
else.hartoch@