Het Gallo-Romeins Museum bestaat sinds 1954. Het groeide uit tot het grootste en bekendste archeologisch museum in Vlaanderen, door de Vlaamse Gemeenschap ingedeeld op landelijk niveau. Niet toevallig ligt het in de oudste stad van het land, door de Romeinen gesticht rond 10 v.Chr.
Het museum werd decennialang beheerd door de provincie Limburg. Die investeerde in de werking en infrastructuur, met ook omvangrijke verbouwingen in 1994 en 2009. In 2011 werd het museum bekroond met de titel ‘Europees Museum van het Jaar’, als enige in België tot nog toe. Sinds 2018 is Stad Tongeren-Borgloon de inrichtende macht.
Er wordt gewerkt conform een subsidieovereenkomst die Tongeren-Borgloon sluit met de Vlaamse Gemeenschap, in het kader van het Cultureelerfgoeddecreet, momenteel voor de periode 2024-2028.
Het museum verzamelt, onderzoekt en presenteert door de mens vervaardigde, bewerkte en gebruikte voorwerpen uit de prehistorie, Romeinse tijd en vroege middeleeuwen. Samen schetsen ze een relatief compleet beeld van de opeenvolgende samenlevingen in de regio, van 500.000 jaar geleden tot 900 n.Chr. De gestaag groeiende collectie bevat heel wat stukken die uniek zijn voor België.
De belangrijkste deelcollectie dateert uit de Romeinse tijd. Tongeren was in de eerste eeuwen n.Chr. de hoofdplaats van een omvangrijk bestuursdistrict: de civitas Tungrorum. Die omvatte onder meer het hele oosten van wat nu België is. Uit het in Vlaanderen liggend deel van dat gebied verzamelt het museum voorwerpen, niet alleen uit de Romeinse periode, maar ook uit de prehistorie en vroege middeleeuwen.
Wetenschappelijke betrouwbaarheid is een fundament van de werking van het Gallo-Romeins Museum. Het museum doet zelf aan onderzoek en heeft een omvangrijk netwerk van externe onderzoekers met wie het intensief samenwerkt om zijn collectie en de historische contexten van de objecten te bestuderen, documenteren en duiden.
Het museum geniet veel waardering voor zijn vakkundig uitgewerkte en publieksvriendelijke tijdelijke exposities over onderwerpen uit de prehistorie, Romeinse tijd en vroege middeleeuwen, met topstukken uit toonaangevende Europese musea. Vaak worden linken gelegd met de huidige samenleving. Mede hierdoor blijft het museum maatschappelijk relevant. Geregeld worden cross-overs gemaakt met hedendaagse – beeldende – kunst, ook in de permanente tentoonstelling.
Andere kernelementen van het Gallo-Romeins Museum zijn de sterk uitgebouwde scholenwerking, de organisatie van lezingen met gerenommeerde sprekers, de deelname aan evenementen zoals Erfgoeddag en Archeologiedagen, en ook de programmatie van diverse activiteiten voor families met kinderen en voor jongeren. Die laatste hebben vaak een participatief karakter.
Met deze totaalaanpak bereikt het Gallo-Romeins Museum als één van Limburgs belangrijkste cultuurtoeristische trekpleisters jaarlijks tot 100.000 bezoekers. Ze komen uit Limburg en de aangrenzende Vlaamse provincies, maar ook uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Wallonië (provincie Luik), Nederland (provincie Limburg) en Duitsland (regio Aken).