Schriftresten op houten schrijftabletten werpen nieuw licht op het dagelijks leven in Romeins Tongeren

15 september 2025

Het Gallo-Romeins Museum van Tongeren-Borgloon stelt i.s.m. uitgeverij Brepols ‘The Writing Tablets of Roman Tongeren and Associated Wooden Finds’ voor, een publicatie over het baanbrekende onderzoek van een internationaal expertenteam naar 85 Romeinse houten schrijftabletten uit de 1ste tot de 3de eeuw na Christus. Sommige werden al bijna een eeuw geleden gevonden.

Het recente onderzoek legde handgeschreven Latijnse schriftsporen bloot. Die bieden een uniek inzicht in het dagelijkse leven in Atuatuca Tungrorum, de toenmalige hoofdstad van het bestuursdistrict civitas Tungrorum. Ze brengen een tot nu ongekend beeld van het leven, de administratie, de religie en het bestuur in de oudste stad van België in de Romeinse tijd.

In Tongeren bleven twee belangrijke groepen schrijftabletten bewaard: een eerste met 73 exemplaren, gevonden in de jaren 1930 op een Romeinse stortplaats bij de sites van Broek(berg) – nabij het Romeinse tempelcomplex – en een tweede met 12 stuks, in 2013 ontdekt in een in de Romeinse tijd in onbruik geraakte waterput bij de Beukenbergweg.

Aanvankelijk dachten de opgravers dat er niets te zien was op de tabletten, maar een nauwkeurigere blik bracht enkele jaren geleden duidelijke schriftsporen aan het licht. Uit de analyse blijkt dat het onder meer over juridische teksten gaat. Ook kwamen heel wat nieuwe eigennamen aan het licht en worden politiek-administratieve functies vermeld. De tabletten getuigen ook van schrijfoefeningen.

De tabletten – ook wel was- of stilustabletten – onderschrijven letterlijk de status van Tongeren binnen het Romeinse Rijk: ze bevestigen het bestaan van een stedelijk archief, een bestuur naar Romeins model en een bevolking die al vroeg vertrouwd was met administratie en wetgeving.

Toevallige krassen

De was die mensen in de Romeinse tijd gebruikten om de tabletten te beschrijven, bleef meestal niet bewaard. Maar soms oefenden schrijvers zoveel druk uit op hun stilus, dat ze een deel van de tekst door de waslaag heen krasten. Tot in het hout. Precies wat ook bij de onderzochte tabletten gebeurde.

Dankzij de combinatie van zijdelingse belichting onder de microscoop en innovatieve beeldtechnieken zoals Multi-Light Reflectance technologie, vond een expertenteam zo een hele reeks ingekraste letters, getallen en symbolen, en ontcijferde ze vakkundig.

Verspreid over 37 tabletten identificeerden de onderzoekers maar liefst 47 tekstdragende oppervlakken (recto en/of verso), hier en daar met overlappende lagen tekst. Die zogenaamde palimpsesten bemoeilijken vandaag het lezen, maar wijzen tegelijkertijd op het hergebruik van de tabletten in de Romeinse tijd.

 Van aktes tot keizerlijke cultus

Hun vorm verraadt het al: de tabletten van de Broekberg-site behoren tot triptieken (sets van drie tabletten) bestemd voor documenten met juridische waarde. Ze werden bewaard in officiële archieven (tabularia). Hun inhoud wijst op een vroege en sterke aanwezigheid van Romeins recht en administratie in de stad. Het gaat om akten, notulen, rechtshandelingen met namen van getuigen of ledenlijsten, officiële Romeinse formuleringen, procedures en symbolen.
Eén tablet vermeldt het woord usura (rente), mogelijk een verwijzing naar een lening of schenking, een ander bevat een claim op het pensioen van een veteraan.
Verder zijn er ook verwijzingen naar publieke religieuze ceremonies met priesters en magistraten, de godin Ceres, mogelijk het offeren van een schaap.
Voor het eerst is er in onze streken melding van ambtenaren zoals lictores (begeleiders van hoge magistraten), een decemvir (lokale magistraat) en vigiles (brandweer/stadswacht/politie) — functies waarvan het bestaan in deze regio nooit eerder in teksten werd aangetroffen.
De meeste tabletten zijn ook gebroken: ze werden bewust gedeclasseerd en letterlijk weggegooid. Sommige werden vermoedelijk hergebruikt om schrijfoefeningen op te maken. Hiervan getuigen de vele O- en Q-letters die de onderzoekers aantroffen.

De vondsten van Beukenbergweg zijn veelal enkelvoudige tabletten of behoren tot diptieken (sets van 2). Ze bevatten sporen van militaire dienst (bijvoorbeeld ontslagbewijzen voor marinesoldaten van de classis Germanica, de vloot aan de Rijngrens). En dan is er nog die absolute blikvanger: de tekst ‘voor Antoninus Pius Augustus, in het tiende jaar van zijn tribunaat’ is bedoeld voor de basis van een standbeeld voor de toekomstige keizer Caracalla (211-217 n.Chr). Een uiterst zeldzame vondst.

Inwoners én hout uit andere streken

Samen schetsen de tabletten een beeld van een complexe en – toen al – multiculturele samenleving. Zo bevatten ze naamvormen van verschillende origine (Latijns, Keltisch, Germaans). Inwoners spraken Latijn, Keltisch en Germaans, maar gebruikten (enkel) het Latijn als officiële schrijftaal.
Ook de persoonlijke status is weerspiegeld in de naamgeving: Romeinse burgers (met burgerrechten) dragen twee namen, en onderscheiden zich zo van vrije mensen die geen burgerrechten genieten. Zij dragen één naam, al dan niet vergezeld van de naam van hun vader en grootvader.

Het onderzoek biedt bovendien ook materiële inzichten. De tabletten zijn vervaardigd uit zilverspar (Abies alba): restanten van geïmporteerde (en vervolgens leeggedronken) wijnvaten. Lokale ambachtslieden hergebruikten de duigen. Opgravingen van schrijfstiften (stili) en een muurschildering van een man met schrijftabletten onderstrepen de verspreiding en het prestige van schriftgebruik in de stedelijke samenleving.

Grensoverschrijdende expertise

Het internationale onderzoeksteam onder leiding van het Gallo-Romeins Museum bestaat uit gerenommeerde experts.
Prof. dr. Em. Jürgen Blänsdorf (Johannes Gutenberg-Universität Mainz, D) en prof. dr. Markus Scholz (Goethe Universität Frankfurt, D) bogen zich over de nauwelijks zichtbare krasjes van de schrijfstiften, terwijl prof. dr. em. Lieve Watteeuw & dr. Hendrik Hameeuw (KU Leuven) interactieve beelden genereerden.
De houtanalyse werd uitgevoerd door prof. dr. Koen Deforce (KBIN, UGent). Aanvullend analyseerden KU Leuven-wetenschappers (dr. Carlos Marquez o.l.v. prof. dr. Dirk De Vos) ook restanten van was. Annie Verbanck-Piérard (ULB) en Alain Vanderhoeven (GRM) plaatsten de tabletten in hun historische context. Stadsarcheoloog Dirk Pauwels reconstrueerde de originele vindplaatsen.
Prof. dr. em. Marie-Thérèse Raepsaet-Charlier en prof. dr. em. Georges Raepsaet (beiden ULB) analyseerden dan weer het bredere maatschappelijke en juridische kader.

Boek als beste bewijs

Al hun bevindingen over de schrijftabletten en gerelateerde houtvondsten zijn nu gebundeld in ‘The Writing Tablets of Roman Tongeren and Associated Wooden Finds’, verzorgd door uitgeverij Brepols. Deze rijk geïllustreerde publicatie bevat archeologische tekeningen, hoogwaardige foto’s, transcripties van het handgeschreven Latijn, Engelse vertalingen en interpretaties. Het werk vormt het sluitstuk van een intensief wetenschappelijk traject en plaatst de collectie tabletten van Tongeren met hun unieke inhoud, definitief tussen de belangrijkste assemblages schrijftafels van het Romeinse Rijk.

Publicatiegegevens

De publicatie biedt transcripties, digitale reconstructies en rijke visuele documentatie van de houten schrijftabletten – nu beschikbaar in een hoogwaardig toegankelijk formaat (softcover, hardcover & open access).

Titel	The Writing Tablets of Roman Tongeren (Belgium) and Associated Wooden Finds
Redactie	Else Hartoch
Bijdragen van	Blänsdorf J., Scholz M., Accardo S., Boudin M., Deforce K., De Vos D., Groetembril S., Hameeuw H., Hartoch E., Marquez C., Pauwels D., Raepsaet G., Raepsaet-Charlier M.-Th., Vanderhoeven A., Van Kersen V., Verbanck-Piérard A. & Watteeuw L.
Taal	Engels
Pagina’s	424 (inclusief 295 in kleur + 11 tabellen)
Formaten	Hardcover (ISBN 978‑2‑503‑61687‑2), e‑book open access (ISBN 978‑2‑503‑61688‑9)
Uitgever	Brepols, 2025

 

*Verkoopprijs:

Hardback: 90 EUR (incl. btw) – via Brepols: https://www.brepols.net/products/IS-9782503616872-1

Paperback: 29 EUR (incl. btw) – enkel via museumshop Gallo-Romeins Museum

__________________________________________________________________________

Burgemeester Jo Feytons: “De schrijftabletten van het Gallo-Romeins Museum brengen ons heel dichtbij de mensen van toen. Ze vertellen verhalen over het dagelijks leven, maar ook over het toenmalige politiek bestuur van deze stad en regio. Bijzonder boeiend!”

Schepen van Toerisme An Christiaens: “Een van de basistaken van een museum is het onderzoeken van zijn collectie. Het Gallo-Romeins Museum werkte meer dan twee jaar aan dit onderzoek naar Romeinse schrijftabletten, samen met een keur aan externe specialisten. De resultaten zijn boven alle verwachtingen. We verwerkten de belangrijkste bevindingen inmiddels in onze permanente tentoonstelling.”

Alexander Sterkens, Managing Director Brepols Publishers: “Als uitgeverij met de slagzin Providing a Future for the Past zijn we trots dat we, samen met het Gallo-Romeins Museum, deze uitzonderlijke vondsten uit hun collectie kunnen publiceren voor een wereldwijd publiek. Dankzij de nauwe samenwerking met internationale wetenschappers en het gebruik van innovatieve technologieën is het boek een echt referentiewerk dat zowel een breed publiek als specialisten zal interesseren. Dat de digitale versie gratis beschikbaar is, is een mooi voorbeeld van hoe erfgoed zo toegankelijk mogelijk kan worden gemaakt voor iedereen.”
_________________________________________________________________________

Voor meer informatie, interviews of beeldmateriaal:

Else Hartoch
Gallo-Romeins Museum
+3212670361 en +32478598827 / else.hartoch@galloromeinsmuseum.be

Meer weten?

Podcast De Archeotoog: https://www.youtube.com/watch?v=mfn2wATS39c

Website Gallo-Romeins Museum: https://galloromeinsmuseum.be/collectie/romeinse-ipads-houten-schrijftabletten-uit-romeins-tongeren/

Website Brepols: https://www.brepols.net/products/IS-9782503616872-1